آرمان استپانیان عکاسی است روشمند که طی دو-سه دههٔ گذشته پروژه‌های شخصی خود را در عکاسی ایران پیگیری می‌کند. او نمایشگاه‌های بسیاری در داخل و خارج ایران برپا کرده است. از مشهورترین مجموعه عکس‌های او سنگ قبرهای گورستان ارامنهٔ تهران است. استپانیان به‌تازگی نمایشگاهی در گالری افرند به نام «تفکر مستند» برپا کرده است. عکس‌های این نمایشگاه مجموعه‌ای است از دوره‌های مختلف عکاسی مستند در ایران. عکس‌هایی از دورهٔ قاجار تا امروز انتخاب شده است از عکس‌های آقارضا عکاس‌باشی و آنتوان‌خان سوریوگین تا کامران عدل و مریم زندی تا عکاسان جوان امروز مثل امیر شلمانی و نازلی عباس‌پور و…
عکس بدون انسان را مستند نمی‌دانم
به گالری افرند رفتیم تا هم نمایشگاه را ببینیم و هم با برگزار‌کنندهٔ نمایشگاه گپی بزنیم. استپانیان به گرمی پذیرای ما می‌شود. او دربارهٔ ایدهٔ این نمایشگاه می‌گوید: «من یک عکاس انسان‌گرا هستم. به نظر من حضور انسان است که عکس مستند را می‌سازد. عکس‌های ساختمان، خیابان و… را مستند نمی‌دانم. تمام عکاسانی که برای این نمایشگاه انتخاب شده‌اند دیدگاهشان در عکاسی از انسان شروع شدن و به انسان ختم شدن است؛ چه عکاسان دوره قاجار و چه عکاسان امروز. شما نمی‌توانید عکسی از دوره قاجار پیدا کنید که انسان در آن نباشد. در این نمایشگاه من یک جمع‌بندی از تفکر عکاسان مان درباره انسان و استناد را گرد آورده‌ام و تفکر مستند را از آقارضاعکاس‌باشی تا عکاسان مستند این سال‌ها مثل امیر شلمانی پیگیری کرده‌ام.»
یک فاصله زمانی ۵۰ساله
با این حال جای بسیاری از عکاسان دهه‌های ۲۰، ۳۰و ۴۰در این نمایشگاه خالی است. اما آرمان استپانیان در پاسخ به پرسش ما در این‌باره می‌گوید: «در دوره پهلوی اول از نظر من عکاس شاخصی از جهت تفکر مستند وجود نداشت که عکس‌هایش را در این نمایشگاه بیاورم. از سال‌های بعد هم عکس‌های مریم زندی و کامران عدل را انتخاب کرده‌ام.» درحالی‌که کامران عدل و مریم زندی بیشتر عکاسان دهه۵۰ هستند و در این میان از یک بازه زمانی ۵۰ساله هیچ عکاسی حضور ندارد.
جای خالی عکاسان جوان
انتخاب استپانیان از عکس‌های عکاسان جوان‌تر در نوع خود جالب و باز هم سؤال برانگیز است. عکسی از سمیرا علیخان‌زاده در نمایشگاه وجود دارد که در حقیقت فوتومونتاژ است. آثار سمیرا علیخان‌زاده در سال‌های اخیر شهرت بسیاری در حراجی‌های بین‌المللی پیدا کرده است. یکی از عکس‌ها از عکس‌های موسوم به «استیج فوتوگرافی» انتخاب شده؛ گونه‌ای از عکاسی که در سال‌های اخیر در ایران بسیار رایج شده است. از استپانیان می‌پرسم که آیا اصلاً این نوع عکاسی را مستند می‌داند یا نه؟ «استیج‌فوتوگرافی هم می‌تواند جزئی از تفکر مستند در عکاسی باشد. اما من با بازآفرینی تاریخ و میزانسن چیدن برای عکاسی به شکلی که در آثار برخی از عکاسان اینگونه رایج شده چندان موافق نیستم.» او درباره انتخاب اثر سمیرا علیخان‌زاده می‌گوید: « درست است که اثر علیخان‌زاده فوتومونتاژ است اما یکی از آثار شاخصی است که تفکر مستند در عکاسی را می‌تواند نشان بدهد.»
عکاسان دیگری نیز بودند که می‌توانستند در این نمایشگاه حضور داشته باشند، مثل پیمان هوشمندزاده یا آزاده اخلاقی و… استپانیان درباره غیبت برخی این عکاسان می‌گوید: «هستند عکاسانی که می‌توانستند به این نمایشگاه بیایند اما از میان عکاسان این سال‌ها عکاسانی را انتخاب کرده‌ام که به‌نظرم چهره‌های شاخصی در تفکر مستند هستند. برخی از این عکاسان هم دعوت مرا برای حضور در نمایشگاه قبول نکردند، مثل پیمان هوشمندزاده، آزاده اخلاقی و…؛ هرچند من رویکرد عکاسی مثل مریم زندی را در تفکر مستند بسیار قدرتمندتر از عکاسی مثل آزاده اخلاقی می‌دانم.»
با این حال نمی‌توان از فاصله‌های تاریخی نمایشگاه تفکر مستند گذشت. به‌عبارت دیگر می‌توان گفت نمایشگاه تفکر مستند قرائتی است از این دیدگاه که آرمان استپانیان ارائه می‌دهد و او به‌عنوان نمونه از عکاسان هر دوره یکی دو نمونه عکس به این نمایشگاه آورده است، اما به‌عنوان یک نمایشگاه که با رویکرد متفاوت انتخاب شده در نوع خود جالب توجه است؛ قرائتی که می‌تواند سبب بازخوانی‌های تازه از تاریخ عکاسی ایران بشود. نمایشگاه تفکر مستند تا ۱۳بهمن در گالری افرند دایر است.