از «آنان که محیط فضل و آداب شدند» یکی میشود ابوالفضل بیهقی که تاریخ او تا هزار سال بعد مرجع علیالاطلاق وضعیت روزگارش است و یکی میشود عبدالله مستوفی که صد سال است شرح زندگانی او را میخوانند و یکی میشود محمدعلی اسلامی ندوشن که سخنگوی وجدان ایران است.
چشمی بینا بود و گوشی شنوا که از کودکی همهٔ دیدنیها و شنیدنیها را دقیق ثبت و ضبط میکرد و به خاطر میسپرد. عمری دراز داشت و شنید و تماشا کرد و آموخت و سفر کرد و شنید و تماشا کرد و آموخت و سفر کرد و شنید و تماشا کرد و… در گردش روزگار به بصیرتی رسید که لازم دید سخن بگوید و احوال زمانهٔ خود را گزارش کند.
در نقطهای تاریخی قرار گرفته بود که گذار از جهان گذشته به دنیای جدید را به چشم دید و به جان درک کرد. میتوانست یکی از متجددان باشد، یعنی در حقیقت سالهایی از متجددان بود که در فرنگ درس آموختهاند و به ایران بازگشتهاند و به تدریس مشغولاند، اما در پی پاسخ به پرسشهای خود به جستوجو در سنت و هویت ایران پرداخت و یکی از رجالی شد که جامع فرهنگ قدیم و جدیدند. همانقدر که خدایگان یونان باستان را میشناخت و به ادبیات و فرهنگ مغرب زمین از هومر تا شکسپیر و بودلر آشنا بود، سعدی و حافظ و مولوی و فردوسی را نیز میشناخت.
ایران و ایرانی خطی است که همهٔ نوشتههای او را به هم متصل میکند: اندیشیدن در گذشتهٔ ایران، بررسی وضعیت حال، فکر کردن به آینده یا تأمل در آنچه هویت ایرانی را ساخته است، آنچه وضعیت امروز او را رقم زده است، آنچه میتواند چراغ راه آینده باشد. از این جهت نوشتههای اسلامی ندوشن برای همهٔ کسانی که دغدغهٔ ایران دارند تا همیشه خواندنی است.
دیدنیها و شنیدنیها و خواندنیها و آموختنیهای او به آنچه در کتابها آمده خلاصه نمیشد بلکه مشاهدهٔ احوال مردم و شنیدن سرگذشت آنها و زیست و هویت و اقلیمشان نیز برای او قدر و قیمتی به اندازهٔ کتابها داشت. برای همین میتوانست از مشاهدهای جزئی به سنتی ریشهدار برسد و واقعهای روزمره او را به طرح پرسشی بنیادی برساند. از این جهت سفرنامههای او به اندازهٔ آنچه دربارهٔ فرهنگ و هویت ایران نوشته ارزشمندند و یادداشتهای مطبوعاتی او به اندازهٔ تاملاتش دربارهٔ فردوسی و شاهنامه و اسطورههای ایرانی حاوی نکتههای بسیارند.
آنچه محمدعلی اسلامی ندوشن را متمایز میکند نثر او است، همچنانکه وجه تمایز عبدالله مستوفی و ابوالفضل بیهقی نیز نثر ایشان است که نمونههای کمالیافتهٔ نثر دورهٔ خود به شمار میروند و نشانی از شکوه نثر فارسیاند. قدر و منزلت شماری از کتابهای او که تحریر و تقریر درسها و سخنرانیها است مثل چهار سخنگوی وجدان ایران کم نیست یا کتابهایی که مجموعهٔ یادداشتهاییاند که به تفاریق ایام به سفارش مطبوعات نوشته، اما روزها، که زندگینامٔ خودنوشت محمدعلی اسلامی ندوشن است، بر قلهٔ نثر امروز فارسی ایستاده است.